.
02:38 PM - 15/08/2025
خوێندنەوەیەكی فەلسەفی لە پێشێلكاری كردنی سیاسەت و ڕاگەیاندن و كەلتور
عباس عبدالرزاق
لەكاتێكدا كە ڕووكار بەسەر قووڵی زاڵ دەبێت و ژاوەژاو بەسەر مانادا سەركەوتوو دەبێت ، ئیتر مافی ئێمەیە ئەم پرسیارە بكەین : ئایا ئێمە لە سەردەمی بێ بایەخیدا دەژین ؟ پرسیارێك كە چیتر تەنها خۆشگوزەرانی نوخبەی نییە بەڵكوو پێداویستیەكی فەلسەفیە بۆ تێگەیشتن لەو شتانەی كە لە سیاسەت و ڕاگەیاندن و كەلتوردا ڕوو دەدەن . لە داڕووخانی پێوەرەكان و پەرتەوازە بوونی بەهاكان و هەڵكشانی كەسانێك كە پشت بە زانیاری یان بەرپرسیارەتی نابەستن ، بەڵكوو پشت بە سووكی ڕادەربڕین و خێرایی كاریگەری و پێچوپەنا دەبەستن .
بێ بایەخی ، وەك (ئالان دۆنۆ) لە كتێبەكەیدا (سیستەمی بێ بایەخی) وێنای كردووە چیتر حاڵەتێكی ڕووداوی نییە بەڵكوو لە شێوەی "سیستەمێك" خۆی دەخاتە ڕوو كە پشت بە پێكهاتەی سیاسی و ڕاگەیاندن و ئابوریەكان دەبەستێت كە كەسایەتیەكانی خۆی دروستی دەكات و ئەوانە پەراوێز دەخات كە مەترسین بۆ دەسەڵاتەكەی .
ڕووكارەكانی ئەم بێ بایەخیە چییە ؟ وە چۆن دەتوانین بە شێوەیەكی فەلسەفی شیكاری بۆ بكەین ؟ وە چی وایكردووە كە ئەوەندە زاڵ بێت بەسەر بارودۆخەكەدا ؟
چەمكی فەلسەفی بێ بایەخی
بێ بایەخی لە مانای گشتیدا بە لاوازی ، سووكی ، ڕووكاری ، كەمی بەها ، بەڵام لە چوارچێوەی فەلسەفیدا لە پێناسەی سادە تێدەپەڕێت بۆ ئەوەی بۆ جۆرێك لە پێشێلكاری مانا و داڕووخانی پێوەرەكان و گۆڕانكاری لە پێكهاتە هێماییەكانی كۆمەڵگا بۆ ئامرازێك بۆ دووبارە بەرهێنانەوەی ئەوەی "بێ ناوەرۆكە" .
لەلای (هایدگەر) بێ بایەخی وەك ڕووكارێك لە ڕووكارەكانی ڕۆچوونە لەناو ڕووداوە ئاساییەكانی ڕۆژانی ژیانی ئاسایی دەردەكەوێت كە تێیدا مرۆڤ ڕاستیەكانی بونی خۆی لەدەست دەدات و تێكەڵی دەكات لەگەڵ نیگەرانی كۆمەڵایەتی .
لەلای (بۆدریار) ئەو كاتەیە كە ڕاستی لەژێر دەسەڵاتی لێكدانەوەدا ون دەبێت .
سەرباری ئەمانە (كی دیبۆر) باس لە "كۆمەڵگای نمایشكەر" دەكات كە تێیدا ژیانی ڕاستەقینە ئەكتەرێك ڕۆڵ دەگێڕێت بۆ نمایشكارێكی جێگیر دەگێڕێ .
بێ بایەخی تەنها بەرامبەر قووڵی نییە بەڵكوو بەرامبەر ڕاستكۆیی مانا و بەرپرسیارەتییە . ئەوە دەسەڵاتێكی نەرمە كە بە زۆرداری كار ناكات بەڵكوو بە فریو كارەكانی ئەنجام ئەدات .
بێ بایەخی لە سیاسەتدا
لە سیاسەتدا بێ بایەخی خۆی وادەردەخات لە كەمكردنەوەی ژیان بە گشتی بۆ شانۆیەكی كۆمەڵایەتی كە تێیدا سیاسەتمەدارەكان ڕۆڵی ئەكتەر دەبینن نەك سەركردە . چیتر سیاسەتمەدار بە قەبارەی بینینی یان ڕاستگۆیی پێوانە ناكرێت بەڵكوو بە ژمارەی شوێنكەوتوانی لەسەر تۆڕە كۆمەڵایەتیەكان و توانای وروژاندنی . بۆیە سیاسەت لە سەردەمی بێ بایەخیدا ، سیاسەتی دروشمەكانە نەك بەرنامەكان . سیاسەتمەدار قسە دەكات بۆ بیستن نەك بۆ بیركردنەوە . تێكەڵ ئەوە دەبێت كە خەڵك خۆزگەی بۆ دەخوازێت نەك پێویستیەكانی كۆمەڵگا . بۆیە ئەوەمان لێ ڕادەبینن پێی بڵێن "سیاسەتمەداری بێ بایەخ" . سیاسەتمەدارێك كە پشت بە پڕۆژەیەك یان پێشبینیەك نابەستێ . لە بیركردنەوەی ڕەخنەیی لە كوڕە باشەكە دوور دەخاتەوە و لەبری بەڵگەكان جێ بۆ چەپڵە خۆش دەكات . ئەم بێ بایەخییە سیاسیە بەناوی "دیموكراسی" ڕاگەیاندنەكان بانگەشەی بۆ دەكەن بەڵام لە ڕاستیدا جۆرێك لە خۆسەپاندنی ڕووكار بەسەر ناوەرۆكەكە دادەپۆشن .
بێ بایەخی ڕاگەیاندن
گەر سیاسەت ببێت بە یاریەكی بێ بایەخ ، ئەوە ڕاگەیاندن دەبنە ئەو ئامرازانەی كاری لەسەر دەكات و دووبارە بەرهەمی دێنێتەوە و دەیسەلمێنێت تەنیا بێ بایەخی ناگوازێتەوە بەڵكوو دروستی دەكات و دەیكات بە كاڵایەكی بەرژەوەندیداری . بۆیە چیتر هەواڵەكان بەپێی پێوەری ڕاستی داناڕێژرێت بەڵكوو بەپێی پێوەری سەرنج ڕاكێشان دەیگۆڕێت بۆ كاڵایەك . بەرنامەكانی گفتوگوكان بەدوای فكردا وێڵ نابێ بەڵكوو بەدوای وروژاندنی بەرژەوەندیە تایبەتەكانی سیاسەتدا و بەئاراستەی شەڕدا دەڕوات . ڕووی شارەزایی و پسپۆڕان لە شاشەكاندا نامێنێ و كاریزمای ڕاگەیاندن و شوكەكەی وردوخاش دەكرێت . ـــــــــــــــ لە كۆمەڵگای نمایشدا بینراوە بریقەدار و كورت بین . بەمشێوەیە ڕاگەیاندن دەكەنە ڕۆپۆشێكی نایاب بۆ زاڵبوونی بێ بایەخی و ناوەرۆك دەگۆڕێت بۆ تەنیا "ماوەی بەسەربردنی كاتژمێری" . تەنانەت كات لەبارەی بابەتە چارەنوس سازەكان بێت .
بێ بایەخی لە كەلتوردا
ترسناكترین شت لە وڵاتی بێ بایەخی ئەوەیە كە كار دەكاتە سەر كەلتور ، كە دەبێت كەلتور یەكێك لە دوایین خاڵەكانی مانا بێت . بەڵام ئەوەی لە سەردەمی بێ بایەخیدا بەرهەم دێت بڵاوبوونەوەی فراوانی بەرهەمە بێ بایەخەكانە . ئەویش لە ڕێگای (شهرە) و پاداشت ، نەك سەرپێی كردنی بەهاكان نەك لەجیاتی قووڵی هزری بنیاتنەر ... ئەمڕۆ .
ڕۆشنبیری ئۆرگانی بە پێی بۆچوونەكانی (گرامش) دوادەكەوێت لەوەی بەشێوەی ئۆرگانی پێویستە و بەرپرسیاریەتیە كۆمەڵایەتیە ڕووبەڕووی دەبێتەوە لەگەڵ سیستەمی هێمایی سەردەست . لە بێ بایەخی كەلتوریدا ، شیعر پاڵپشتی لێ دەكرێتەوە بۆ گۆڕانی خێرا و بێ ناوەرۆك . فەلسەفە بۆ گەشەپێدانی كەسی و شانۆ بۆ نمایشنامەی دیجیتاڵی . دواتر دەبێت بە كەلتورێكی بێ یادەوەری و بێ بنەما و بیركردنەوەیەكی بێ ئاسۆ و ئەدەبیاتێكی بێ زمان . بێ بایەخی وەك سیستەم دەبێت نەك وەك نیشانە .
بێ بایەخی تەنها لادانی ئەخلاقی یان كەلتوری نییە بەڵكوو سیستەمێكی كۆمەڵایەتی و ئابوری تەواوە كە دامەزراوە و پلاتفۆڕمەكان بەڕێوەی دەبەن و ئەلگۆریتمەكان خزمەتی دەكەن . قوتابخانەكان و ڕاگەیاندن دووبارە بەرهەمی دێننەوە . پێكهاتەیەكی بنچینەییە كە بۆ داگیركردنی هۆش كار دەكات . مرۆڤ بەتاڵ دەكاتەوە لە توانای ڕەخنەگرانە و پرسیار كردن . دەیگۆڕێت بۆ "بەكارهێنەری ناوەرۆك" لە جیاتی ئەوەی "بەرهەمهێنەری مانا" بێت .
بێ بایەخی سیستەمە . چونكە بەگشتی خزمەت بە سەرمایەی دیجیتاڵی دەكات و ڕێگە لە لەدایكبوونی ڕاستەقینەی هەر بیرێكی فكری دەگرێت . بانگەشەیە بۆ شیكردنەوەی ئەوەی سەركۆنەمان ئاسانە . بەڵام ئەوەی تێبگەین چۆن سیستەمی بێ بایەخی كار دەكات ، چۆن بەرهەم دێت و خزمەت بە كێ دەكات . بۆیە ئەمەیە تەحەدای فەلسەفی ڕاستەقینەیە بۆ بەرەنگاری لە وێران كردنی هەموو بەهاكان و پێویستە وتارێك هەبێت لە ئاگاییەوە و وردبینی و پەیوەستكردنی بیر بە كردار بنیات بنێین لەبەر ئەوەی فەلسەفە لە بەرەنگاربوونەوەی بێ بایەخیدا تەنها خۆشگوزەرانی نییە بەڵكوو كردەوەی بەرەنگارییە لە ڕووەكەی تری كە پێچەوانەیە .
لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان شەیری بکە
