.

06:52 PM - 27/09/2020

مێژووی ناكۆكییەكانی نێوان ئازەربایجان و ئەرمینیا

دوای ساڵێك لە شۆڕشی بەڵشەفییەكان بەسەر دەسەڵاتی سیزەری روسیا لە ساڵی 1917 ، جەنگ لەنێوان هەردوو وڵاتی ئازەربایجان و ئەرمینیا سەریهەڵدا  و دواتر بۆ ماوەیەك راگیرا.
 دواترو لە ساڵی 1920 دووبارە جەنگ سەریهەڵدایەوەو تا ساڵی 1922 بەردەوام بوو، جەنگەكە لە پارێزگای سیونیك، كۆماری نەخجەوان تاوەكو بەرزاییەكانی قەرەباغ  تەشەنەی سەند، شارەزایانی سەربازی، شێوازی جەنگەكە بە جەنگی گرووپەئاژاوەگێڕییەكان ناو دەبەن و بەو هۆكارەش ژمارەیەكی زۆر قوربانیی كەوتۆتەوە.
سەرچاوە مێژووییەكان دەریانخستووە هۆكاری سەرەكی ناكۆكییەكانی نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان ئەوەیە ، كە كۆماری ئەرمینیا هەوڵی دەدا كۆنترۆڵی ناوچەكانی ناخیشیفا و بەتایبەت پارێزگای یەریڤان و رۆژهەڵات و باشووری پارێزگای ئەلیزا بیسبۆل بكات، لەبەرامبەردا ئازەربایجان دژایەتی تەواوەتی ئەو هەوڵانەی ئەرمینیای دەكرد.
یەكەم پێكدادانی چەكداری نێوان ئەرمینیا و ئازەربایجان لە شاری باكۆی پایتەختی ئێستای ئازەریجان روویدا ، لە مانگی شوباتی 1905ی زاینی و دواتر چەند ناوچەیەكی تری قەوقازی گرتەوە ، لە 5ی ئابی 1905 یەكەم پێكدادان لەنێوان دانیشتوانی ئەرمینیا و ئازەربایجان لەناوچەی شوشا  دروست بوو.
دواتر و لەساڵی 1918ی زاینی ناكۆكی ئاینی و رەگەزی لەنێوان ئەرمینییەكان و ئازەرەكان لەشاری باكۆ دووبارە سەری هەڵدایەوە و ناكۆكییەكان پەرەی سەند، بەپێی بەڵگەنامە مێژووییەكانیش بەتەنها لە 3 رۆژدا 12 هەزار  ئازەربیجانی بەهۆی ناكۆكییەكانەوە كوژران.
لە ساڵی 1920 پێكدادان لە نێوان سوپای ئەرمینیا و ئازەربایجانی سۆڤیەتی سەری هەڵدا و هەفتەیەك جەنگەكە بەردەوام بوو ، لە 4ی كانونی یەكەمی 1920 سوپای سووری سۆڤیەت یەریڤانی پایتەختی ئەرمینیای داگیركرد و حكومەتی ئەرمینیاش تەسلیمبوونی خۆی راگەیاند ، رۆژی دواتر لیژنەی شۆڕشی ئەرمینیا بەهاوبەشی لەنێوان ئەرمینییەكان و ئازارەییەكان پێكهێندرا و رۆژی دواتر (فیلیكیس دزیرجینسكی كەسایەتی دیاری ئەندامی دیاری شۆڕشی روسی – پۆڵەندی و ئەندامی پارتی كۆمەنیستی روسی چووە یەریڤان و بەوەش لەناوچوونی یەكەمین كۆماری ئەرمینیای راگەیاند و كۆماری ئەرمینیای سۆڤێتی كۆمەنیستی دامەزراند.
لە 23ی تشرینی یەكەمی 1921 رێككەوتنێكی ئاشتی بۆ دابەشكردنی زەوییە ناكۆكی لەسەرەكان بەنێوەندگیری سۆڤیەت ئیمزاكرا و بەپێی رێككەوتنەكە ناوچەی ناختشفان وەك ناوچەیەكی خۆبەڕێوەبەری لەچوارچێوەی ئازەربایجان راگەیەندرا و توركیاش ناوچەكانی غیومری بۆ ئەرمینیا گەڕاندەوە.
لە ساڵی 1991 و دوای رووخانی یەكێتی سۆڤیەت ئەرمینیا بووە وڵاتێكی سەربەخۆ و هەمان ساڵیش ئازەربایجان لە دوای ریفڕاندۆمێكی جەماوەریی سەربەخۆیی راگەیاند.
بەڵام ناكۆكییەكانی نێوان هەردوو وڵات تائێستا كە دەكاتە نزیكەی 100 ساڵ بەردەوامە، بەتایبەت لەناوچە سنوورییەكانی نێوان هەردوو وڵات لەوانە كلبجار و قوبادلی و قەرەباغ كەبەشێك بوون لە كۆماری كوردستانی سوور لەحكومەتی پێشووی ئازەربایجان.
 
كۆماری كوردستانی سوور
بە زمانی ئازەری پێی دەوترا قیزڵ كوردستان و بەزمانی روسی پێی دەوترا كراسنایا كوردستان، كۆمارێكی ئۆتۆنۆمی سەر بەكۆماری ئازەربایجان و لە سەرەتای دەسەڵاتی لینین بەسەر یەكێتی سۆڤیەتی جاران لە 7ی تەمموزی 1923 دامەزراو لە 8ی نیسانی 1929 بەتەواوەتی لەناوبرا، زۆرینەی ژمارەی دانیشتوانی كۆمارەكە كورد بوون كە لەسەدا 72ی دانیشتوانی كۆماری كوردستانی سووریان پێكهێناوە و ژمارەیان 37 هەزار و 120 كەس بووە ، بەڵام هەڵمەتە سەركوتكەرەكانی ستالین دژ بەكەمینەكان بووە هۆی لەناوچوون و ئاوارەبوونی كوردی ناوچەكە لەرێگەی سیاسەتی تەتریككردنی ئازەربایجان، لە هەڵمەتی دەسەڵاتەكەی ستالنیدا دژ بەكوردانی كۆماری كوردستانی سوور، هاووڵاتیانی كورد بەزۆرەملێ لە ئەرمینیا و ئازەربایجان و جۆرجیاوە بەرەو كازاخستان و سیبریا كۆچیان پێكرا بەبیانووی رووبەرووبوونەوەی هێرشی نازییەكان و لەوێ رووبەرووی مەرگ بوونەوە و ژمارەیەكی كەمیان لەدوای ساڵی 1944 گەڕانەوە ناوچەكانی خۆیان.
لەمانگی ئایاری 1930 یەكەیەكی بەڕێوەبەری بەناوی كوردستان، لەو ناوچانەی كە زۆرینەی دانیشتوانەكەی كورد بوو لە ئازەربایجان راگەیەندرا و هەریەكە لەناوچەكانی (زنكلان و جوبرایلیش) خرانە ژێر دەسەڵاتی ئەو یەكە كارگێڕییە كەلەلایەن سۆڤیەتەوە دامەزرابوو، بەڵام دواتر بەهۆی نیگەرانی وەزیری كاروباری دەرەوەی ئەو كاتی یەكێتی سۆڤیەت هەڵوەشێندرایەو چونكە ئەو لێپرسراوە سۆڤیەتییە جوڵانەوەی كوردی بە زیان بۆ سەر توركیا و ئێران وەسفكردبوو كە دوو هاوپەیمانی بەهێزی سۆڤیەت بوون.
لەساڵی 1992 كۆماری لاجین كوردی بەسەرۆكایەتی وەكیل مستەفاییف جارێكی تر لەو ناوچایە دامەزرا، بەڵام زۆری نەخایاند بەهۆی بەرهەڵستیكردن و نەبوونی پشتیوانێكی سەرەكی دووبارە ئەو كۆمارەش لەدوای ماوەیەكی كەم لەناوچوو، سەرۆكەكەشی رووی لە ئیتاڵیا كرد و لەوێ وەك پەنابەری سیاسی مایەوە.