.

07:04 PM - 06/03/2023

فرە ڕێبازی لەدەقی شیعریدا

پ.د. زاهیر لەتیف كەریم

 

لەچوارچێوەی بەرنامەی زانستخوازی بەردەوام, ئەم بابەتەی سەرەوەم لەڕۆژی 27 /2 /  2023, بەشێوەی سیمینار و بەزمانی عەرەبی پێشكەش بە مامۆستایانی بەشی زمانی عەرەبی, كۆلێجی زمان, زانكۆی سلێمانی كرد و ئەم بابەتانە گفتوگۆی لەسەر كرا:

- جوداكردنەوەی بابەتی فرە ڕەگەزی ئەدەبی لەفرە ڕێبازی, بەوەی لەفرە ڕەگەزیدا باس لەپەیوەندی نێوان ڕەگەزە ئەدەببیەكان كراوە بەنموونەی شیعر و ڕۆمان و چیرۆك و شانۆگەری, بەڵام لەفرە ڕێبازیدا جەخت لەئاوێتەبوون و چەمكی دووڕەگرتن و زیاتری ڕێبازە ئەدەبییەكان دەكرێت بەنموونەی كڵاسیزم و ڕۆمانسیزم و ڕیاڵیزم ... هتد.

ئەم فرە ڕێبازییە هەتا ئێستا ئاوڕی لێ نەدراوەتەوە, یان كاری پێویستی لەسەر ئەنجام نەدراوە, ئەمەش وایكرد كە لێكۆڵینەوەیەكی سەربەخۆی لەسەر دروست بكرێت بە نێوی "فرە ڕێبازی لەدەقی شیعریدا بەنموونەی " یەكجار  بژیم نەك ڕۆژانە بمرم"ی كەسان و كە لە ئایندەیەكی نزیكدا لە گۆڤاری كۆنتێكست بڵاودەبێتەوە.

- بابەتی فرە ڕێبازیمان بەستەوە بەچەند زاراوەیەك, وەك دەقێكی بەرهەمهێنەر و هەرەوەزی و كراوە و ئازاد, چونكە پێناسەی ئەدەب, بەشێوە سادە وخێراو گشتییەكەی بریتیە لە دیاردەیەكی سۆسیۆڵۆژی و سایكۆڵۆژی و فیكری و مرۆڤایەتی و هونەری و ئایدیۆڵۆژیایی. ئەمە لەكاتێكدا ڕەخنەگران, بۆ هەر یەكێك لەڕێبازە ئەدەبییەكان, دەستنیشانی چەند خەسڵەتێكیان كردووە و بەمەش دیوارێكی ئاسنیان لەنێوانیادا داناوە, بەو پێیەی هەریەكەیان تایبەتمەندی زەمەنیان هەیە و ناكرێت لەبازنەیەكدا كۆیان بكرێتەوە. لەلێكۆڵینەوەكە و ئەم سیمینارەدا هەوڵدراوە بەربەستەكان لە نێوانیاندا تێك بشكێن و ئەو دیوارە لەنێوانیاندا نەمێنێت, ئەمەش بەوەی دەق لە بنەڕەتدا هەڵگری ئەو دیاردانەی سەرەوەن و ئەو دیاردانەش لە هەموو زەمەن و جێگەكاندا بوونیان هەبووە و هەیە.

- ئامانجی سیمینارەكە. ئامانجەكان خۆیان لەم خاڵانەی لای خوارەوەدا دەبیننەوە:

أ- نزیكبوونەوەی زەمەنە جیاوازەكان بەهۆكاری ئەو دیاردە ئاماژەپێكراوانەی سەرەوە.

ب_ دراوسێیەتی نێوان زەمەنە جیاوازەكان, ئەمیش بە هۆكاری دیاردە هاوبەشەكان و دابەشبوونیان بەیەكسانی.

ج- خوڵقاندنی دەستوور و میتۆدێكی نوێ بۆ ئەدەب و شیعر لە ژێر ناونیشانی ئەو زاراوانەی كەپێشتر ئاماژەمان پێدا.

د – چاوپیاخشاندنەوە بەسەرجەم پێناسە و خەسڵەتەكانی ڕێبازە ئەدەبییەكان و گونجاندنی ئەو دەستوور و میتۆدە نوێیە لەنێو دەقەكاندا.

- ڕاهێنانی دەقێك بەپێی میتۆدە نوێیەكە. لەسیمینارەكەدا دەقێكی شاعیری گەورەی عێراقی,معروف الرصافی"الیتیم فی العید", بابەتی ڕاهێنان بوو, بەوپێیەی پسپۆڕانی زمان وئەدەبی عەرەبی ئاشنایەتیان لەگەڵ ئەم دەقەدا زۆر بەهێزە, بەپێچەوانەی خوێنەرێكی كورد. بەڵام لەم نووسینەدا ,لەپێناو پراكتیزمەكردنێكی نزیك, دەقێكی گەورەی شاعیری كورد, بێكەس هەڵدەبژێرین بە نێوی "بیست و حەوت ساڵە من ڕەنجبەری تۆم", چونكە خوێنەری كورد, بەشێوە گشتییەكەی, لە نزیكەوە ئاگاداری ئەم دەقەیە و نامۆ نیە. لەم دەقەدا دەستنیشانی سێ ڕێبازی گەورەی ئەدەبی دەكەین, ئەوانیش كڵاسیزم و ڕۆمانسیزم و ڕیاڵیزم.

لە كڵاسیزمەكەدا ئەم خەسڵەتانەی تێدا بەدی دەكرێت:

- گرنگیدان بەبەها ڕەوشتییەكان. لەدەقە كڵاسیزمەكاندا هاوێنەی شاعیر لەسەر كێشەكانە وەك ستەم و زوڵم و خۆپەرستی و, ئەمەش لەپێناو دەرخستنی ئەو كێشانە و چارەسەركردنیان, ئەویش لەڕێگەی میكانیزمە داب و نەریت و ئاینییەكانەوە, یان پەنا بردن بۆ هەستێكی نەتەوەیی و نیشتمانی. لە زەمەنی كڵاسیزمدا هێزی باڵادەست كۆنترۆڵی كۆمەڵگایان كردبوو, هۆكاری سەرهەڵدانی ئەو كێشانە گوشارەكانی هێزی دەسەڵاتی باڵا بوو. لە دەقەكەی بێكەس دا ئەم ستەم و زوڵمە بەئاشكرا بەدی دەكرێن و بەرپرسیارێتی ئەمەشی خستۆتە سەر هێزی دەسەڵاتی داگیركەر (ئینگلیز) كە ئەم دەسەڵاتە وەك كۆیلە سەیری كوردی كردووە و لە بەرامبەریشدا هیچی پێشكەش نەكردووە. لێرەدا شاعیر,لەڕێگەی هەستە نیشتمانی و نەتەوەییەكەوە, جووڵەیەك بە جەماوەر  دەدات تا, لەلایەكەوە, لە سیاسەتی ئینگلیز لە ناوچەكە تێ بگەن, لەلایەكی تریشەوە هەلی ئەوەیان بۆ بڕەخسێت خۆیان لەو كێشانە ڕزگار بكەن:

بیست وحەوت ساڵە من ئەڕەتێنی

بەفڕو فیشاڵ ئەم خەڵەتێنی

- - - -   - - - -

بیست وحەوت ساڵە من بەتەماتم

چاوەڕێی نەختێ لوتف وخەڵاتم

ببوژێتەوە خاكی وڵاتم

هیچ گوێ نادەیتە دەرد و ئاواتم

چونكە ئەیزانی بێ دەسەڵاتم

- - - -   - - - -

بەسیەتی ئیتر ئەم وڕە وڕە

نۆكەریت ناكەم ورگم هەڵدڕە

- گرنگیدان بەدیمەنی ڕووداو بە شێوەیەكی فۆتۆگرافی, وەك ئەوەی كامیرا و هاوێنەی چاو دەیبینێت. بێكەس زۆر ورد و ژیرانە مەینەتی خۆی و میللەتەكەی بۆ ئیدمۆنز باس دەكات,خزمەتكاری, دیلێتی, ڕەنجەڕۆیی, ژێردەستەیی, زوڵم وجەور, بێزاری, پاڕانەوە, سەرگەردانی, سووكایەتی. بۆ هەر یەكێك لەم وشانە دیمەنێكی خستۆتەڕوو, دیمەنەكانیش بریتین لەیازدە دیمەن و هەر دیمەنێكیش, بەیەكسانی, بەسەر حەوت دێڕدا دابەش بوون.

لەڕۆمانسیزمەكەدا ئەم خەسڵەتانەی تێدا بەدی دەكرێت:

- گرنگیدان بەبەها مرۆڤایەتییەكان و گەڕان بەدوای مانا ئایدیاڵیزمەكاندا. نامەكەی بێكەس بۆ ئیدمۆنز و هێزی داگیركەر, گەیاندنی نامەیەكی مرۆڤایەتییە كە لە لایەن داگیركەرەوە پێشێل كراوە و كوردیش جگە لەژیانێكی ئاسوودە و ئازادی و ئاسایش هیچی تری داوا نەكردووە, واتە هەڕەشە نەبووە بۆ داگیركەر. ئەو یازدە دیمەنەی نێو دەقەكە بەڕوونی دەستنیشانی سیاسەتی داگیركەری كردووە كەهەموو بەها مرۆڤایەتییەكانیان لەژێر هەڕەشەی داگیركەردایە: 

من ڕەنجبەرێكم پاك و بەسەزمان

هەوڵم بۆ داوی بەدڵ و بەگیان

بەسیەتی ئیتر درۆ و تەفرەدان

وا ئەبێ عەدل و ئینساف و ویجدان

- دەربڕینە خۆڕسكی و عەفەوییەكان. بابەتە هەڵچوونییەكان دەرئەنجامی ئەم دەربڕینە دروست دەبێت.

- جوڵاندنی هەستی تێكڕای خەڵكی بۆ نێو ناوەڕۆك و گوتاری دەقەكە. ئەم دەقە, هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا, لەسەر بنەمای عەفەوییەت دامەزراوە, میكانیزمی ئەم عەفەوییەتەش لەهەڵچوونەكەیدا بەدەردەكەوێت.  هەڵوێستەی داگیركەر بەرامبەر بە كورد شاعیر توڕە دەكات و لەكۆنترۆڵی ئاسایی خۆی دەردەچێت و بەشێوازێكی هەڵچوونی ڕووبەڕوی هێزی دەسەڵاتی داگیركەر دەوەستێتەوە و لەهەمان كاتیشدا ئەم بابەتە هەڵچوونییە سۆزێك بەتێكڕای خەڵكی دەبەخشێت, ئەو تێكڕایە,ئەگەرێكی زۆری هەیە, بەشدار بێت لەناوەڕۆكی بانگەوازەكەی شاعیر. ئەوەتا بێكەس لەبەردەم  ئیدمۆنزی حاكم وەستاوە ودەڵێت:

بیست وحەوت ساڵە من ڕەنجبەری تۆم

بەنان و ئاو و جل و بەرگی خۆم

خزمەتم كردی لە ئێران ڕۆم

لەپێناوی تۆ شكاوە ئەستۆم

كەچی هێشتا هەر دیل و ڕەنجەڕۆم

-یاخیبوون لەیاساكانی هێزی دەسەڵات,چونكە شاعیر(بێكەس) لەم قۆناغە وزەمەنی دەقەكەدا شاعیری كۆشك و تەلاری هێزی دەسەڵات نیە, بەڵكو ئەندامێكی كارای كۆمەڵگاكەیەتی و بەرگریشیان لێ دەكات. بەمانایەكی تر, لەم دەقەدا شاعیر زمانحاڵی نەتەوە و میللەتەكەیەتی , ئێش و ئازارەكان هاوتەریب و هاوسەنگییەكی بابەتیان دروست كردووە, وەك ئەوەی بەیەكسانی دابەش ببوون بەسەر تای تەرازووەكەدا. زۆر ڕاشكاوانە و بێ ترس لەبەردەم ئیدمۆنزی حاكمدا دەوەستێت و ئەوەی لەدڵی خۆی و میللەتەكەیدایە بەم دەقە دەیداتە دەست ئەم حاكمە:

بیست و حەوت ساڵە دڵم لێت پڕە

ئەحواڵم بەدەس تۆوە زۆر شڕە

صەد بەڵێن بدەی لەلای من تڕە

بەسیەتی ئیتر ئەم وڕە وڕە

- بەكارهێنانی زمانێكی خاكی و گوندنشینی و سادە, دوور لەبەكارهێنانە ڕەوانبێژییەكان. زمانی دەقەكە زمانی زۆرینە بووە, لەزەمەنی دەقدا زۆرینە كەسانێكی خاكی و نەخوێندەوار بوون, شارەزاییان لە هونەرەكانی ڕەوانبێژی نەبوو, بێكەس یش دەزانێت شۆڕشەكە بەم چینە ئەنجام دەدرێت, بۆیە بەزمانی ئەو تێكڕایە دەدوێت.

لەڕیاڵیزمەكەشدا ئەم خەسڵەتانەی تێدا بەدی دەكرێت:

- بێلایەنی لەهەڵوێستەیەكی ئایدیۆڵۆژیایی دیاریكراو, بەڵكو چەمكی بابەتیبوون دەقەكە دەبات بەڕێوە, بەبێ زیادەڕۆیی. ئەوەی بێكەسی جوڵاندووە هەستە نیشتمانی و نەتەوەییەكە بووە, ئایدیۆڵۆژیایەكی دیاریكراوی فیكری فاكتەری لەدایكبوونی دەقەكە نیە, هەر ئەمەش وایكردووە كە دەقەكە خۆڕسكانە بێتە بەرهەم نەك هێزێكی فیكری دەرەكی. ئەمەش وادەكات شاعیر زۆر بابەتیانە و ئازادانە ناخی خۆی بۆ ئیدمۆنز دەرببڕێت بەبێ گوشارە دەستكردەكان.

- بوێری و جوامێری و هەستێكی شۆڕشگێڕی دژ بەو هێزانەی كە نیشتمان و خاك و نەتەوە دەخەنە ژێر ڕكێڤی وێرانكارییەوە. لەدەقەكەی بێكەس دا بەئاشكرا ئەم دۆخ و دیاردەیە بەدی دەكرێت و دەقەكە لەپێناو بەرژەوەندییەكی میتریاڵیدا بەرهەم نەهاتووە, بوێری شاعیریش بەجەستە نیە بەڵكو بەویژدانی نیشتمانی و نەتەوەییە. لەهەمان كاتیشدا لەئەنجامەكەشی ناترسێت كە گرتن و دوورخستنەوە بێت, یان دەركردنی بێت لەسەر كار وپیشەكەی.

- بابەتی دەقەكە بابەتێكی واقیعییە و دوورە لەخەیاڵەوە.

- چارەسەری كێشەكە لەڕێگەی ڕیاڵیزمی ڕەخنەگرانە و سۆشیالیزمانە. نزیكترین جۆری ڕیاڵیزم لەدەقەكەدا بریتیە لەڕیاڵیزمی ڕەخنەگرانە بەوپێیەی ئەم جۆرە بەشێكە لەشۆڕش دژ بەیاسا دانراوەكان و دواتر, بەشێوازێكی ڕەشبینی, ڕەخنە لەدەسەڵات و دەرخستنی كەم و كوڕییەكانی دەگرێت. لێرەدا بابەتەكە پشت بەڕاستگۆیی هەستی و هونەری دەبەستێت كە توانای بەرگری هەیە لە چەمكە مرۆڤایەتییەكان و ڕاماڵینی دەمامكەكان لەڕووی هێزی دەسەڵات. دەقەكە بەم دیوەیدا لەسەر ئەم پرنسپە دامەزراوە, ڕەخنە لەدەسەڵات بەڵام لەژێر سێبەری ڕەشبینیدا, لەهەر یازدە دیمەنەكەدا بەئاشكرا ناڵە و كڕوزانەوە بەدی دەكرێت ,بەنموونەی:

ئەپاڕێمەوە, هەر هاوار ئەكەم

یاخوا كافریش نەبێ بەجەستەم

وێڵ و سەرگەردان بێ تین و خەستەم

هیچم پێ ناكرێ, دیل دەس بەستەم

لە هەموو ئەمانەدا و بەپێی شێوازە ئامارییەكانی شارڵ باڵی, بەتایبەتی لەئاستە دیمەنییەكاندا دەگەین بەو ئەنجامەی كە دەقەكە زیاتر بەلای ڕۆمانسیزمدا دەڕوات (پێنج خەسڵەت), دواتر ڕیاڵیزم (سێ خەسڵەت), دواترینیان كڵاسیزم (دوو خەسڵەت). سەرجەمیشیان دەچنە نێو پڕۆسەی فرە ڕێبازی و دووڕەگرتن (التهجین) و بە هەموویان گوتارێك دروست دەكەن, ئەویش ئێش و ئازاری نەتەوەیەك لەژێر سایەی داگیركاریدا.