.
08:37 PM - 09/08/2020
لە تەعریبی كۆنینەوە بۆ تەعریبی نوێ لێكچووەكان و جیاوازییەكان
ستران عەبدوڵڵا
تەعریبی نوێ. هەروەك تەعریبی كۆنە. هەردوكیان پاشماوەی بۆگەنی ناسیونالیستی پەڕگیری عەرەبییە. ناسیونالیستی نەتەوەی چاوچنۆكی سەردەستە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لە عیراق لە زۆرینەی عروبی بەرجەستەیە و لە شوێنی تریش لە نەتەوەی زاڵیت دا. یٔەم تەعریبە لە زمانی عیراقی مەلەكییەوە سەری رەوتی عێراقێتی نەرم و دەوڵەتی نوێی خوارد. لە قۆناغی رۆمانسیەتی مەلیك فەیسەلی باوكی یٔەو دەوڵەتەوە. گیانی نیشتمانپەروەری تازە سەرهەڵداوی عیراقی دوای قۆناغی عوسمانێتی و دوای لكاندنی كوردستانی جنوبی بە بەغداوە، لە ڕەگوڕیشەوە هەڵكێشا. یٔەو كاتەی مەلیك فەیسەل لە یاداشتە مێژووییەكەیدا خەفەتی لە نزمی گیانی نیشتمانپەروەری عیراقییەكان دەخوارد و بە كۆمەڵێكی ناهۆمۆجین و گەلەكۆمەكێیەكی قەبیلە و عەشیرەتی لە قەڵەم دەدا، نەیزانی كوڕەكەشی، مەلیك غازی، گوێی لە بانگەوازیی نیشتمانپەروەرێتی رۆمانسی باوكی نییە و عیراقی زۆرینە عەرەبی بەرەو عروبە و تەوەربەندی نازی و یٔێزگەی نهێنی قەسری زهور دەبات.
تەعریب لەگەڵ هەڵكشانی رۆحی عروبە لە بەغدا و لەناو یٔەفسەرانی نەتەوەییدا كارێكی كرد سیمای عێراقێتییەكی بێ وەی و بێ مەزەڕەتی نوری سەعید و مەلیك فەیسەل بشێوێنێ و ملبكێشێ بۆ بزووتنەوەی رەگەزپەرستی رەشید عالی گەیلانی و یٔینجا بەرەو هەڵكشانی دەمارگیری نەتەوەیی لەناو گۆڕانكاری دوای چواردەی تەمموزی ساڵی 1958دا. دەماری عروبی لەناو جەستەی بزووتنەوەی یٔەفسەرانی یٔازادیخوازی تەمموزی 1958 كە توانیان گیانی عێراقێتی زەعیم عەبدولكەریم قاسم گەمارۆ بدەن، بووە وزەیەكی هەڵكشاو كە پێویستی بە شوێنێك هەبوو گرژی و نایٔارامی خۆی تیا بەتاڵ بكاتەوە. یٔەو شوێنە كوردستان و تەعریبكردنی شریتی تەعریب بوو لە كەركوك و خانەقین و هەموو دەڤەرەكانی كە دوایی لەناو چوارچێوەی ماددەی 140ی دەستوردا، نازناوی ناوچە كێشە لەسەرەكانیان وەرگرت.
عروبە و ناسیونالیستی پەڕگیر لە دەورانی عەبدولسەلام عارف و یٔینجا بەعسی یەكەم 1963 و بەعسی دووەم 1968، پێویستی بە گۆڕەپانی خۆ تاقیكردنەوە هەبوو.
تەعریب و تەرحیل و تەبعیس دوا پلەی ناسیونالیستی عەرەبی بوو. وەك چۆن لە یٔەدەبیاتی چەپدا دەگوترێ یٔیمپریالیزم دوا پلەی سەرمایەدارییە. تەرحیل و تەسفیری كوردی فەیلیش لە بەغدا هەر خۆی كەیسێكی جیاواز و گەورەشە كە یٔەویش بزمارێكی تری لە تابوتی ناسنامەی عێراقێتی دەوڵەتی عیراق داوە.
تەعریبی نوێ هەروەك تەعریبی كۆنە. پاشەرۆی ناسیونالیستی عەرەبییە بە هەندێك جیاوازی بەرچاوەوە كە پەیوەندی بە گۆڕینی زەمەن و زەمانی قودرەتمەندی دەوڵەتەوە هەیە لە جێبەجێكردنی سیاسەتی تەعریب و لە چەماندنەوەی باسكی بزووتنەوەی رزگاریخوازی گەلی كوردستان و شكاندنی یٔیرادەی هێزە سیاسییەكانییەوە.
جیاوازییەكی تریش هەیە:
تەعریبی كۆن كە بەعس گەیاندییە ترۆپك، تەعریبێكی سوننی مەشرەبە كە یٔەزموون و دەرس لە تەتریك و تۆرانیزمەوە، لە خوزعبلاتەكانی ساتع حسری و ((یانەی موسەنا)) و یارییە منداڵبازییەكانی بەعسی رۆمانسی میشیل عەفلەقەوە وەرگرتووە. واتا تەعریبێكی دەرچووی قوتابخانەی توركیزمە.
بەڵام تەعریبی نوێ لە فراوانخوازی شیعەگەرێتی و چیرۆكەكانی ململانێی شیعە و سوننە و شەڕیان لەسەر ناوچەی تفوز و فراوانكردنی مەزهەبگەراییەوە هێز و وزەی وەرگرتووە. مەزهەبگەرایی شیعە و سوننە لە دیوە فەرهەنگییەكەیدا، وەك سیاسەتی یٔینگلۆ سەكسۆنی و فرانكۆفۆنی غەربەزەدەیی و یٔیفرەنجی لێهاتووە كە جگە لە قەڵەمڕەوی سەربازی، بیر لە قەڵەمڕەوی فەرهەنگی و كەلتوری دەكاتەوە. جا مەعلومە بۆ میللەتانی بندەست داگیركاری فرانكۆفۆنی و یٔینگلۆ سەكسۆنی هەر داگیركارییە و فەرقی نییە. تەعریب سونی مەزهەب و هی شیعی مەزهەبیش فەرقی نییە لە بەشی كوردی و كوردستان دەخوا.
تەعریبی نوێ لە دۆخێك هاتۆتە كایەوە كە دوای ریفراندۆم و كەشفی حیجابی نیەتی كورد و عەرەبی عیراقە لە هەمبەر یەكتری. حوجە و بەهانەی خیتابی كوردی و كوردستانی لە ریزكردنی مەبنا فیكری و سیاسییەكانی ناسنامەی هاوبەشی عیراقێتی نوێ و فیدالیزم، كورتی هێناوە و هەناسەی سوارە. لەنێوان خیتابی گۆشەگیری كەم ناوەرۆك و زەردهەڵگەڕاوی بەشێكی ناسیونالیستی كورتبینی كوردی و شەپۆلی نوێی تەعریبی شیعەگەرایی زۆر لێڵی هەیە كە میدیای هاشۆهۆشی میللیگەرایی و نەتەوەبازی درۆزنانەی میدیای چەواشە ناتوانێ روونی بكاتەوە، بەڵكو لێڵتری دەكات.
تەعریبی نوێ هێشتا نەگەڕاوەتەوە بۆ قۆناغی هێرشبردن، وەك تەعریبی قۆناغی بەعس، بەڵكو تەعریبێكە زیاتر یٔیش لەسەر پەكخستنی رێوشوێنە دەستورییەكانی كێشەی ناوچەكانی ماددەی 140 دەكات. بە مانای یٔەوەی پەكی جێبەجێكردنی وردەكارییەكەی دەكات، یان گەمارۆی دەدات، یان لە ناوەرۆكی یاسایی و دەستوری خۆی بەتاڵی دەكاتەوە.تەعریبی نوێ دەزانێ زەحمەتە بتوانێت بگەرێتەوە بۆ قۆناغی هێرشبەری تەعریبی جاران لە پێش 2003، بەڵام دەشزانێ شۆكی بزووتنەوەی كوردایەتی دوای ریفراندۆم و دوای 16ی یٔۆكتوبەر، پاشەكشێی یەك بەرەیی و یەك خیتابی كوردستان، دەرفەتی پێدانەوەی وزەی بە كوردستان نەداوە و یٔیرادەی كوردستانیی بەهێز نەكردۆتەوە.
بۆیە تەعریبی نوێ كار لەسەر مەسەلەی وەخت دەكات تا بتوانێ لە شەترەنجی ململانێكەدا هەندێك كارت لە كورد بباتەوە و لە پێگەیەكی بەهێزترەوە ململانێ یٔەزەلییەكەی لەگەڵ كورد درێژە پێبدات.
تەعریبی سوننی تا 2003 بێ پەروا هەموو دامەزراوەكانی دەوڵەتی لە دژی كورد بەكارهێنا.
تەعریبی نوێ گەرەكێتی هەموو كەلێنە یاسایی و دەستوری و كەلێنەكانی جومگەكانی حوكمڕانی و زۆرینەی عەرەبی و لاوازی خیتابی دیموكراتی عیراقی فیدرالی بەكاربهێنێ و دژی كوردستان بیخاتە گەڕ.
(80) ساڵە تەعریبی كۆن بەو دەورانە گەیشت كە سەری دەوڵەتی عیراقی خوارد لە 2003 دا، داخۆ تەعریبی یٔەم چەند ساڵەی دوایی سەری كێ و كوێ دەخوات؟
لە تۆڕە کۆمەڵایەتیەکان شەیری بکە
